در دنیای امروز، هوش مصنوعی (AI) نه فقط یک فناوری، بلکه نیروی محرکه‌ای برای تحول ملی محسوب می‌شود. کشورها در یک رقابت جهانی برای پیشتازی در این حوزه قرار دارند و پویایی و انسجام در حکمرانی هوش مصنوعی به یک مزیت رقابتی کلیدی تبدیل شده است. در ایران نیز، تلاش‌هایی برای نظم‌دهی و پیشبرد این فناوری حیاتی در حال انجام است، اما به‌نظر می‌رسد که این مسیر به‌جای یک جاده صاف، به پیچ‌وخم‌هایی از تداخل و موازی‌کاری منتهی شده است.
در حال حاضر، دو نهاد اصلی برای مدیریت هوش مصنوعی در کشور در حال شکل‌گیری یا فعالیت هستند:
- ستاد هوش مصنوعی در دولت: این ستاد زیرمجموعه معاونت علمی ریاست جمهوری فعالیت می‌کند و وظایف آن بیشتر بر اجرای پروژه‌ها و تسهیل امور اجرایی متمرکز است.
- سازمان ملی هوش مصنوعی (پیشنهادی): این سازمان در طرح ملی هوش مصنوعی که در مجلس در حال بررسی است، تعریف شده و قرار است یک نهاد مستقل و فراقوه‌ای باشد که وظیفه سیاستگذاری و هدایت کلان این حوزه را بر عهده بگیرد.
این هم‌زمانی در تصمیم‌گیری، یک چالش بزرگ را پیش روی آینده هوش مصنوعی در ایران قرار داده است: تناقض در حکمرانی.
تداخل وظایف و تضاد در ساختارها
وظایف تعریف‌شده برای ستاد و سازمان پیشنهادی، به‌شدت با یکدیگر همپوشانی دارند. هر دو نهاد مدعی‌اند که مسئولیت توسعه زیرساخت‌ها، سیاستگذاری، و مدیریت داده‌ها را برعهده دارند. این تداخل کارکردی، هشداری جدی برای بروز موازی‌کاری، هدررفت منابع و در نهایت کند شدن مسیر توسعه هوش مصنوعی در کشور است.
کارشناسان معتقدند که این وضعیت باعث سردرگمی در بدنه مدیریتی و اجرایی می‌شود. برای مثال، اگر یک شرکت دانش‌بنیان بخواهد محصولی در حوزه AI تولید کند، مشخص نیست باید از کدام نهاد مجوز بگیرد یا استانداردهای مورد نیاز را از چه سازمانی دریافت کند. به همین دلیل، عدم وجود یک نهاد واحد و مقتدر، یک خلأ حیاتی در اکوسیستم هوش مصنوعی کشور ایجاد کرده است.
راهکارهای پیش رو: از ادغام تا تفکیک وظایف
برای غلبه بر این چالش، چندین راهکار پیشنهاد شده است:
- ادغام کامل: این احتمال وجود دارد که در نهایت ستاد و سازمان هوش مصنوعی با یکدیگر ادغام شوند و یک نهاد واحد و منسجم تشکیل دهند. این راهکار به ایجاد وحدت فرماندهی منجر می‌شود و از تضادهای ساختاری جلوگیری می‌کند.
- تفکیک وظایف: راهکار دیگر این است که وظایف دو نهاد به‌صورت دقیق تفکیک شود. مثلاً ستاد می‌تواند بر سیاستگذاری و تنظیم‌گری تمرکز کند و سازمان، به عنوان بازوی اجرایی، وظیفه پیگیری و اجرای مصوبات را بر عهده بگیرد. این تقسیم کار هوشمندانه، کارایی را افزایش می‌دهد و از هدررفت منابع جلوگیری می‌کند.
نکته مهم این است که فارغ از ساختار، باید یک مرجع بالادستی با ضمانت اجرایی قانونی وجود داشته باشد که بتواند تمامی بخش‌های دولتی و غیردولتی را موظف به همکاری کند. زیرا ستادها، به دلیل نداشتن پشتوانه قانونی قوی، نمی‌توانند دستگاه‌های خارج از دولت را ملزم به اجرای دستورات کنند. بنابراین، تصویب طرح ملی هوش مصنوعی در مجلس، می‌تواند چنین ضمانت اجرایی را فراهم کند و به ستاد نیز شأن ملی ببخشد.
در نهایت، آینده هوش مصنوعی ایران به یک انتخاب کلیدی بستگی دارد: آیا مدیران این حوزه می‌توانند از تضاد و چندپارگی فعلی عبور کنند و به یک مدل حکمرانی واحد و کارآمد دست یابند؟
پایگاه خبری مجتمع نوآوری فرداد
ماهان زند
من فارغ‌التحصیل رشته مهندسی کامپیوتر هستم و از دوران نوجوانی به دنیای فناوری علاقه‌مند بودم. فعالیت حرفه‌ای خودم را از سال ۱۳۹۷ با نوشتن مقاله‌های نقد و بررسی گجت‌های هوشمند در یک وبلاگ شخصی آغاز کردم. پس از کسب تجربه، به عنوان نویسنده و تحلیل‌گر در نشریات مختلف فعالیت کردم و در حال حاضر، به عنوان دبیر بخش فناوری‌های نو در یک مجله معتبر تکنولوژی مشغول به کار هستم. تلاش من این است که آخرین اخبار و پیشرفت‌های دنیای فناوری را به زبانی ساده و کاربردی برای مخاطبان ارائه دهم.
